Zaterdagavond 9 november rijden we samen richting Utrecht. We zijn op weg naar de premièrevoorstelling van de film Blackfish. Na wat tegenslag tijdens de rit komen we op de valreep binnen. Snel nemen we plaats in de volle zaal… De film begint.

blackfish

De orka als mens
Ruim dertig jaar geleden, ik was een jaar of acht, kregen we onze eerste videorecorder in huis. Onze ’thuispremière’ was Orca (1977), een horrorfilm over een zwaardwalvis. In het verhaal dichten de makers menselijke eigenschappen aan de orka toe. Deze killer whale wordt namelijk gedreven door wraakgevoelens, nadat zijn familie door mensen wordt vermoord. In die tijd ‘wisten’ we allemaal dat dieren dit soort gevoelens niet hebben. Het idee dat dit wel zou kunnen, maakte het kijken naar deze film wel heel eng! Stel je voor dat een reusachtige vis een zelfbewustzijn heeft, zijn familie beschermt en in staat is tot het nemen van wraak… Brrr.

Luciano Vincenzoni, de schrijver van het script, had waarschijnlijk geen idee hoe dicht hij bij de waarheid zat. Want inmiddels is bekend dat deze dieren een hoge vorm van zelfbewustzijn hebben. Zij hebben hun eigen taal en leven in een sterk sociaal georganiseerd familieverband.

De film Blackfish (2013) gaat over orka’s in gevangenschap die kunstjes moeten vertonen voor het publiek. Een belangrijk onderwerp in de documentaire is de dood van orkatrainer Dawn Brancheau. Zij werd in 2010 tijdens een show in SeaWorld Orlando door orka Tilikum gedood.

SeaWorld houdt vol dat het veilig is om met de orka’s te zwemmen: het fatale ongeluk was te wijten aan een fout van de trainer zelf. Maar tegenstanders zeggen juist dat het zwemmen met deze orka’s helemaal niet veilig is. Zij proberen te bewijzen dat deze uiterst sociale dieren totaal gefrustreerd raken door het leven in gevangenschap. Dus niet een misstap van de trainer, maar frustratie door het gebrek aan welzijn leidt tot alle risico’s van dien.

Voedsel als dwangmiddel
Naar mijn mening blijft er in Blackfish een aspect in deze discussie onderbelicht: de impact van de training door middel van voer. Ik realiseer me dat ik me nu op glad ijs begeef… Voertraining wordt in mijn wereld, de hondenwereld, steevast als iets positiefs gezien, waarbij niks mis kan gaan en het welzijn van de hond altijd gewaarborgd blijft. Helaas leert de ervaring dat dit niet zo is!

De clicker-training, die is ontstaan vanuit de training met dolfijnen en orka’s, is gebaseerd op het belonen met voer. De click fungeert daarbij als een ‘bridge’ tussen het gedrag wat de trainer wil zien en de werkelijke voerbeloning. Het dier krijgt dus voedsel in ruil voor het demonstreren van het gewenste gedrag. Als hij dat gedrag niet laat zien, dan krijgt hij geen ‘bridge’ signaal (zoals de click of het fluitsignaal bij Tilikum). Het dier krijgt hiermee de boodschap:

“Je krijgt geen voer”.

Voertraining wordt altijd als een positieve manier van trainen gewaardeerd. Want als het dier iets goed doet, dan krijgt het daarna iets lekkers. Daar kan toch weinig mis mee zijn? Dat klopt! Er is niks negatiefs aan het krijgen van iets lekkers als je iets goed doet! Maar wat als het dier het gewenste gedrag niet laat zien of even niet snapt wat de bedoeling is? Of het gewoon niet wil doen op dat moment? Dan wordt het dier het voer of de belofte (bridge) op voer onthouden. Door de toepassing van deze methode is het dier dus volledig voedselafhankelijk van zijn trainer gemaakt. Deze voedselafhankelijkheid is daarmee de basis voor de relatie van de orka met de trainer.

Voedsel: ik een beetje meer dan jij…
Controle over voedselverdeling is een machtsverhouding, dat geldt voor zowel dieren als mensen. Degene die in staat is om eten te verkrijgen, is op dat moment bij machte om te overleven, of het nu gaat om een jachtluipaard die snel genoeg is om zijn prooi te vangen, of om de mens die toegang heeft tot de voedselvoorraad. Geen eten kunnen bemachtigen leidt daarentegen tot honger en uiteindelijk de dood. Zo hebben ruim 1 miljard mensen dagelijks honger, altijd en iedere dag. En ruim 2 miljard mensen lijden chronisch onder een tekort aan belangrijke voedingsstoffen. Voor wie de term ‘machtsverhouding’ te zwaar vindt om deze situatie te omschrijven: hoeveel van je eigen inkomsten geef je uit aan het verdelen van voedsel aan mensen die het minder hebben? En hoeveel geef je uit aan een nieuwe iPhone of kleding? Wij zijn bij machte om een keuze te maken: tussen anderen voorzien van eten, of te consumeren ten bate van onszelf. Door het maken van deze keuzes bevestigen wij onze relaties met anderen. Ook in de dierenwereld is de verdeling van voedsel een belangrijke manier om onderlinge verhoudingen te bevestigen. Over het algemeen doen ze het daar wel eerlijker dan wij…

Meestal levert de afhankelijkheid van voedsel geen problemen op. De meerderheid van de dieren in een groep is namelijk van nature volgzaam, het zijn net mensen… Slechts enkele dieren zijn zelfverzekerd genoeg om bijvoorbeeld voedsel, maar ook het recht om zich voort te planten, op te eisen. De rest doet gemakkelijk een stapje opzij.

Je kunt je voorstellen wat er gebeurt als je te maken krijgt met zo’n zelfverzekerd dier. Die zal regelmatig proberen om dat stapje opzij juist niet te zetten. Net zolang tot hij zeker genoeg is om op fysieke wijze de strijd aan te gaan. In het werken met paarden loop je dan de kans om een schop te krijgen. Bij honden bestaat het risico om te worden gebeten. Bij mensen kun je in een Russische gevangenis belanden en bij orka’s kun je verdrinken…

De oplossing is keuzes maken
Even terug naar de tegenstanders die zeggen dat het gevaarlijk is om met orka’s te trainen, omdat ze gefrustreerd raken van het leven in de veel te kleine bassins. Natuurlijk zijn deze dieren hierdoor gefrustreerd: in de vrije natuur leggen ze wel 160 kilometer per dag af! Maar de strijd die regelmatig naar trainers toe wordt gezien, is veel meer gebaseerd op voedselafhankelijkheid en de poging om degene te worden die voedsel kan opeisen. De oplossing is natuurlijk simpel: dit soort dieren niet in gevangenschap willen houden en genieten van deze geweldige dieren in de vrije natuur!

Ook bij honden zien we vergelijkbare problemen, alleen voor hen geldt vrijlaten kan niet meer! De hond heeft maar een overlevingskans en dat is om zich te leren gedragen naar de waarden en normen die de samenleving ze oplegt. Doet een hond dat niet dan volgt euthanasie.

Bij ons in het Training & Transformation Center zitten honden die niet aan deze maatschappelijke eisen voldoen en vanwege agressie moesten worden geëuthanaseerd. Het is aan mij en mijn team om ervoor te zorgen dat we deze dieren weer op de rails krijgen, zodat ze kunnen overleven. Ik zie in deze groep honden veel overeenkomsten met een dier als Tilikum. Ze zijn namelijk bereid, om welke reden dan ook, agressie te gebruiken.

Tilikum leeft nog omdat hij als fokdier waarde heeft. Anders was hij mijns inziens zeker geëuthanaseerd. Maar wat is de kwaliteit van zijn leven? Hij leeft in afzondering en heeft geen contact meer met trainers. Een paar keer per week mag hij even het publiek nat spetteren. Daarna gaat hij weer terug in isolatie. Je zou bijna denken dat euthanasie vriendelijker zou zijn… Vrijlaten is volgens velen ook geen optie, omdat een dier wat zo lang in gevangenschap heeft geleefd, in de natuur niet zou kunnen overleven. Maar het wordt nooit geprobeerd… Er zijn trouwens vele voorbeelden van allerlei dieren die prima overleven als ze ontsnappen, zelfs als ze in gevangenschap zijn geboren. Omdat Tilikum hoogst waarschijnlijk nooit zal worden vrijgelaten, zit hij in hetzelfde schuitje als onze honden. Er zal gezorgd moeten worden dat het veilig is voor de trainers om met hem te werken, zodat er nog iets van activiteit en interactie voor hem is.

De oplossing voor agressie bij dieren zal moeten beginnen vanuit de erkenning dat het allemaal verschillende individuen zijn met een eigen mening. Dat is namelijk de simpele reden dat in een vergelijkbare situatie het ene dier wel en het andere dier niet kiest voor agressie. Pas vanuit deze wetenschap kan er gericht gewerkt gaan worden aan het onder controle krijgen van agressie, op een manier die aansluit bij het individuele karakter van het dier, bijvoorbeeld de hond. Dit zijn trainingen die vragen om geduld, inzicht, empathie en de moed om grenzen op te zoeken. Een training die gebaseerd is op voedselafhankelijkheid kan dan behoorlijk contraproductief zijn, zoals bij Tilikum het geval was.

De hond heeft ons nodig, omdat ze samen met ons leeft. Dat is iets wat nooit zal veranderen. Om euthanasie te voorkomen, kunnen we dus niets anders dan het gedragsprobleem onder controle krijgen. Voor agressie bij orka’s is de oplossing veel eenvoudiger. Laat ze daar waar ze thuishoren: in de zee!

©PiepVandaag.nl Bert van Straten, Pack Leader