De koning van de weide verliest zijn koninkrijk 

Het gaat niet goed met de grutto, onze nationale vogel, liefkozend de ‘koning van de weide’ genoemd. Nergens in Europa broeden zoveel grutto’s als in Nederland, maar hun aantallen blijven dalen. En ook elders in Europa stoot de grutto zijn snavel, onder meer door gebrek aan kruidenrijke velden, minder gebieden om te foerageren en landbouwgif.

Weidevogels moeten het voor hun voedsel, hun veiligheid en hun voortplanting hebben van weiden. In Nederland bestaat ruim 60 procent van het landoppervlak uit landbouwgrond en daar weer ruim de helft van is grasland. Een weldaad dus voor weidevogels, zou je zeggen, maar al veel soorten weidevogels verdwenen als broedvogel en andere weidevogels staan op het punt ze te volgen, onze nationale vogel, de grutto – trots Koning van de weide genoemd – voorop.

Daling zet door

Rond 1975 waren er 120.000 broedparen, tegen 2022 waren er nog maar 27.600. En nog steeds zet de daling door. Wetenschappers luiden de noodklok: ze zien jaarlijks te veel sterfte onder volwassen grutto’s, maar vooral onder jongen. Helaas geldt dat ook voor een groot deel van het verspreidingsgebied in West-Europa.

Nederland gruttoland

Nergens in Europa broeden zoveel grutto’s als in Nederland. Deze grote, slanke steltloper met lange rode poten is een oer-Hollandse weidevogel, die makkelijk door hoog gras of ondiep water kan lopen.
Als niets ze in de weg staat, kan een grutto 20 jaar oud worden. Waar het boerenbedrijf nog ruimte laat voor natuur, daar gedijt de grutto.

Hoewel ook andere factoren meespelen, blijken ontwikkelingen in de agrarische sector echter funest voor grutto’s, met als voornaamste oorzaak de intensieve melkveehouderij. Bloemen en kruiden hebben plaatsgemaakt voor snelgroeiend eiwitrijk gras als voedsel voor koeien, met veel te weinig insecten voor de jongen en een te laag waterpeil. Goed voor de melkproductie, maar niet voor de weidevogels. De kuikens hebben moeite zich door het dichte gras heen te wringen. Bovendien wordt er zó frequent gemaaid dat ze geen kans krijgen om groot te worden. Voordat ze kunnen vliegen komt de maaimachine alweer langs. De paar kuikens die aan de wervelende messen ontsnappen, zijn een makkelijke prooi op de kaalgeschoren biljartlakens.

En dan zijn er nog de ‘gewasbeschermingsmiddelen’: uit onderzoek blijkt dat Nederlandse grutto’s een brede mix van chemische gifstoffen in de lever hebben.
.

Onze Nationale Vogel de grutto zit vol gifstoffen

Koning van de weide: noblesse oblige

Omdat een groot deel van de wereldpopulatie in Nederland broedt, heeft deze achteruitgang een direct effect op de wereldpopulatie. Daarom staat de grutto genoteerd als ‘gevoelig’ op de internationale Rode Lijst van de IUCN, net als op de Nederlandse Rode Lijst. Verder valt de grutto onder het AEWA-verdrag. In 2015 lieten wetenschappers weten dat de grutto op uitsterven staat en dringend meer bescherming nodig heeft. Hoogleraar trekvogelecologie Theunis Piersma:

“Mijn beide opa’s waren boer; veehouders. Met 25 koeien die ’s zomers in uitbundig bloeiende weiden graasden, tussen jubelende vogels en snorrende insecten, waar ze twee keer per dag met de hand werden gemolken, en die ’s winter op stal stonden. Tweemaal daags kregen ze daar kruidig ruikend hooi van de hooizolder. De hele dag door produceerden ze urine en stront, die in de stal op een simpele maar slimme manier gescheiden werd opgevangen.

De urine, rijk aan mineralen, ging in het voorjaar op het gras voor een groei-boost. De stront, vermengd met het stro waarop de koeien stonden, werd twee keer daags afgevoerd naar de mestvaalt, waar bacteriën de zaak vercomposteerden tot ruige (droge) mest. Die werd in het voorjaar over het land uitgestrooid en zorgde voor een geleidelijke en gelijkmatige bemesting. Een geweldige bodemverbeteraar.”

.

Piersma vervolgt:

“Ik wijd zoveel woorden aan dit nostalgisch aandoend boerenwerk omdat er complexe biochemische processen aan ten grondslag liggen die toen nog niet bekend waren, maar waarvan we nu weten dat we ze niet kunnen missen. Met de inzet van veel machines, goedkope brandstof, chemische kunstmest en wat slimmigheden wisten we de grasproductie fors op te voeren.

We meenden het beter te weten. Precies daarom hebben we nu zo’n groot stikstofprobleem, precies daarom missen we bloemen in de wei, is de biodiversiteit naar de knoppen, zijn belangrijke insecten uit Nederland verdwenen. Het is een keten van ecologisch verval met aan het eind de op zich weerbare weidevogels. De Koning van de weide, is hard van zijn troon gestoten.

In 1958 pleitte de eerste Europese landbouwcommissaris, Sicco Mansholt, voor productievergroting en een subsidiestelsel. Dat leidde vervolgens tot kunstmestverslaving. Drijfmest, het moderne mengsel van koeienpis en koeienpoep, is een killer. Als zo’n mengsel wordt uitgesproeid over het grasland – wat tot 1994 gewoonte was – komt het giftige ammoniak vrij. Uiterst ongezond voor mens en milieu. Toen bedachten wetenschappers om drijfmest direct in de grasmat te injecteren. Een gifbad voor rode regenwormen en insectenlarven die zich in de bovenste bodemlaag ophouden, insecten waar juist de grutto van leeft.”

.

Leefgebied grutto

Grutto’s overwinteren in West-Afrika, waar ze in grote groepen verblijven bij riviermondingen met modderoevers. In Afrika schakelen ze voor een groot deel over op vegetarisch voedsel. Daar wordt hoofdzakelijk gefoerageerd op rijst die blijft liggen op traditioneel beheerde rijstvelden.

De grutto onderneemt een van de meest bijzondere trekreizen ter wereld. Net als andere langeafstandsvogels kunnen ze tijdens de vogeltrek hun inwendige organen verkleinen en tijdens het vliegen ‘vogeldutjes’ doen. Uit recent onderzoek blijkt dat sommige van hen uit de Oost-Azië/Australische Flyway-populatie een non-stopvlucht van meer dan 11.000 km maakten, de langste ononderbroken reis die ooit voor een landvogel is geregistreerd.

Tijdens de vogeltrek wordt er in Frankrijk op grutto’s gejaagd, waarbij het jaarlijkse aantal slachtoffers wordt geschat op 6.000 tot 8.000 vogels. Dit legt extra druk op de West-Europese gruttobevolking, reden voor de Europese Commissie in haar lidstaten een beheersplan op te stellen.

Grutto’s arriveren in Nederland, afhankelijk van de temperatuur, vanaf februari of begin maart, waar ze zich bij ondiepe plassen en drassige weilanden verzamelen. De belangrijkste broedgebieden van de grutto in ons land zijn de veenweiden van Friesland, Noord- en Zuid-Holland. Grutto’s hebben een onopvallend grasnest, dat wordt gemaakt in de lange vegetatie van grasland, bij voorkeur in de nabijheid van ruigere delen in het veld.

De leg loopt door tot eind mei, met de piek in de tweede helft van april. Ze hebben een broedsel per jaar met meestal 3-4 eieren en het broeden duurt zo’n 22-24 dagen. De grutto broedt graag in directe nabijheid van soortgenoten in verband met het opmerken en verjagen van vijanden. De jongen van de koning van de weide lopen meteen uit het nest (nestvlieders) en zijn na zo’n 24-27 dagen vliegvlug. De familie blijft dan nog zo’n 5-14 dagen bij elkaar.  Na het broedseizoen komen de grutto’s weer samen op vochtige pleisterplaatsen.

Als steltloper beweegt de grutto zich gemakkelijk over het veld op zoek naar voedsel. Met de tere snavel zoekt hij tot diep in de zachte bodem naar regenwormen en emelten. Jonge vogels jagen op insecten zoals langpootmuggen.

Veel grutto’s trekken vanaf juli tot in augustus vanuit Nederland over Frankrijk, via Spanje en Portugal zuidwaarts. Ze vliegen vaak in één ruk de Sahara over naar Senegal en Guinee-Bisseau. Een ander deel van de grutto’s trekt via Italië (Toscane) naar Afrika. Alleen de jongen blijven een jaar lang in het winterkwartier, voordat ze gaan trekken.

Wat kunnen we doen om de grutto te redden?

Bescherming is alleen effectief wanneer wordt ingezet op de zwaardere vormen van agrarisch natuurbeheer of op reservaatbeheer, en dat in grote aaneengesloten kerngebieden. Open, natte en kruidenrijke graslanden, waar tijdens het uitvoeren van agrarische werkzaamheden rekening wordt gehouden met de aanwezigheid van nesten en kuikens en het voedselaanbod (met name insecten voor de kuikens) wordt bevorderd, vormen hierbij de sleutel.

Agrariërs kunnen hier informatie vinden hoe zij kunnen bijdragen, zoals een hoger waterpeil en later maaien. Beleidsmakers kunnen ervoor zorgen dat het landbouwstelsel in Nederland en Europa anders wordt ingericht: niet doorgaan op het pad van verdergaande industrialisering van het platteland, maar een balans zoeken tussen natuur en meer hoogwaardige voedselproductie. De factsheets zijn opgesteld door de Vogelbescherming.

Investeren in weidevogels

Een rijk boerenland waarin weidevogels volop de ruimte krijgen, dat is waar het Rijke Weide Vogelfonds zich voor inzet. Malse weilanden vol bloemen, kruiden en insecten. Plekken waar grutto’s, kieviten, tureluurs en leeuweriken hun nesten kunnen maken, en waar hun kuikens veilig kunnen opgroeien. Het fonds koopt op strategische plekken grond. Die blijft gewoon beschikbaar als boerenland, maar dan wel onder strikte voorwaarden, met maximale aandacht voor vogels en natuur.

Wet- en regelgeving

De grutto is een beschermde inheemse diersoort. Net als alle andere vogels die van nature in het wild in Nederland voorkomen, zijn grutto’s beschermd op grond van de Europese Vogelrichtlijn. De bescherming van de grutto is in Nederland geregeld in de Wet natuurbescherming. Deze wet biedt gedurende het broedseizoen bescherming in heel Nederland aan de nesten van de grutto, inclusief de functionele omgeving om het broeden succesvol te laten zijn. Verschillende natuurgebieden die door grutto’s worden gebruikt als foerageergebied en/of slaapplaats zijn aangewezen en beschermd als Natura 2000-gebied, maar niet hun voornaamste broedgebieden.

Laten we lief zijn voor de grutto en alle mede-weidevogels!

Bronnen:

• Nieuwe Oogst
• Rijke Weide Vogelfonds
• SOVON
• Vogelbescherming

©AnimalsToday.nl Marianne Miltenburg