Esteban Rivas – Wonderdieren en slimme honden 

Aan het begin van de vorige eeuw was Europa in de ban van wonderdieren die allerlei bijzondere intelligente vermogens zouden hebben. Zo was er in Engeland de hond Roger die zijn naam zou kunnen spellen. Zijn eigenaar had kartonnen kaartjes gemaakt met de letters van het alfabet erop. Roger legde dan zijn poot eerst op de letter R, vervolgens de letter O, enzovoort. Zo kon Roger zelfs woorden vertalen in verschillende talen. Dog vertaalde hij correct in het Duits als Hund en in het Frans als Chien. Daarnaast zou hij kunnen optellen, aftrekken en vermenigvuldigen. In Duitsland was er de familie Ebers, wiens hond Don de woorden Don, Küchen, Haben, Hunger, Ruhe, Ja en Nein kon uitspreken. Als het lawaaierig was op straat, zou Don naar het raam gaan en hard “Ruhe!” zeggen.

In deze tijd was Charles Darwin’s evolutietheorie al gepubliceerd en worstelden wetenschap en maatschappij met de vraag hoe intelligent andere dieren dan mensen eigenlijk zijn. In 1882 was het eerste boek over de intelligentie van dieren verschenen, Animal Intelligence, geschreven door de Britse psycholoog George Romanes, een vriend van Darwin. Helaas maakte hij daarbij veel gebruik van anekdotes of eenmalige observaties, zoals het verhaal over een hond die met een penny in z’n mond brood ging halen bij de bakker. In die tijd heerste er een groot optimisme over de mentale vaardigheden van dieren.

Slimme Hans

Het bekendste wonderdier is wel het Duitse paard Hans, die bekend raakte als “Kluger Hans”. Eind 19e eeuw begon een gepensioneerde onderwijzer uit Berlijn, Wilhelm von Osten, paarden te trainen om antwoorden te geven op vragen door een aantal keer met de hoef op de grond te kloppen. Hij begon in 1890 met het eerste paard dat hij Hans noemde, maar dat paard overleed en in 1900 begon hij met een tweede paard dat hij ook Hans noemde. Von Osten zette een aantal kegels voor het paard, bijvoorbeeld 2 kegels en pakte dan het been van het paard en klopte 2x met de hoef op de grond. Later ontwikkelde hij een groot bord waar elke letter uit het alfabet correspondeerde aan een aantal keer kloppen met de hoef. Vanaf 1904 liet Von Osten Hans optreden voor publiek. Slimme Hans liet dan zijn vaardigheden zien. Hij kon rekenen, de datum geven, woorden lezen en spellen, de waarde van munten aangeven, etc. Op aandringen van Von Osten zelf vond er uiteindelijk een onderzoek van Hans plaats door de Berlijnse psycholoog Oskar Pfungst. Die ontdekte dat Hans alleen goed kon antwoorden als er bepaalde personen aanwezig waren, zoals Von Osten zelf. Als er een kaart met een cijfer werd opgehouden, kon Hans alleen het juiste aantal kloppen wanneer Von Osten wist welk cijfer het was. Tenslotte deden ze Hans oogkleppen om, zodat hij de mensen om zich heen niet meer kon zien en dan bleek dat Hans het altijd fout had. Pfungst’s verklaring was dat Hans heel goed de lichaamstaal van mensen observeerde. De mensen maakten namelijk onbewust hele kleine bewegingen met hun hoofd en lichaam bij het stellen van de vragen aan Hans. Ze bogen hun hoofd en lichaam wat naar voren als de vraag was gesteld, wat voor Hans het teken was om te beginnen met kloppen. Was Hans dan bij het juiste aantal aanbeland, dan bogen de mensen om hem heen hun hoofd weer wat omhoog en hun lichaam weer recht en die verandering in lichaamshouding was voldoende voor Hans om te begrijpen dat hij moest stoppen met kloppen. Hans was dus geen paard wat kon rekenen of lezen, maar een intelligent paard dat heel goed lette op onze lichaamstaal. Sindsdien noemen we in de wetenschap de aanwezigheid van onbewuste aanwijzingen het Clever Hans Effect. Het avontuur met Slimme Hans was een belangrijke les in de studie van de intelligentie van dieren. Het geeft aan dat we moeten oppassen met het toeschrijven van allerlei vaardigheden aan dieren en eerst alternatieve verklaringen moeten uitsluiten voor we van een bepaalde vaardigheid bij een dier kunnen spreken.

Cuty Boy

Ook in onze 21e eeuw blijkt het geloof in wonderdieren nog niet uitgestorven te zijn. Blijkbaar hebben wij mensen een grote behoefte om wijze dieren in ons midden te hebben. Zo is er in India de kat Cuty Boy die kan tellen en rekenen en 8 talen kan begrijpen. Mensen komen van heinde en verre om hem allerlei levensvragen te stellen, waar Cuty Boy dan op antwoordt door zijn hoofd achterover te buigen (wat “nee” zou betekenen) of voorover (“ja”). Toen iemand zijn vaardigheden wilde testen, bleek de kat echter problemen te hebben met optreden voor een publiek en liet hij niets van zijn vaardigheden zien.

Border collie Rico

In 2003 trad in het Duitse programma “Wedden dat?” een border collie hond op die Rico heette en die volgens zijn eigenaresse Susanne Baus tientallen woorden voor allerlei soorten speelgoed kon begrijpen en op basis van de naam een speelgoedobject kon apporteren. Opnieuw een “Slimme Hans”?

Het optreden van Rico wekte de interesse van psychologe Juliane Kaminksi en haar collega’s van het Max Planck Instituut voor Evolutionaire Antropologie aan de Universiteit van Leipzig. Aan dit instituut vindt veel onderzoek plaats naar de intelligentie van mensapen en honden. Kaminski nam contact op met Rico’s eigenaresse, die vertelde dat ze was begonnen om Rico woorden te leren toen hij 10 maanden oud was en moest herstellen van een operatie en buiten niet los van de lijn kon worden gelaten. Ze liet hem een stuk speelgoed zien, zei hem wat het woord was en door dit maar vaak genoeg te herhalen kon ze Rico uiteindelijk vragen om het genoemde object te komen brengen. Kaminski voerde vervolgens een gedegen wetenschappelijke studie uit met Rico. Om het Clever Hans effect te voorkomen, werd het onderzoek als volgt opgezet. De onderzoekster was in een kamer samen met Rico en diens eigenaresse Susanne Baus. In een andere kamer had de onderzoekster een tiental objecten in een willekeurige volgorde neergelegd. Baus moest vervolgens aan Rico om een object vragen (bv. “Rico, bring doch mal den Mickey Maus,” voor een Mickey Mouse pop), zonder dat zij de objecten kon zien en zonder te weten in welke volgorde ze in de andere kamer lagen. Rico ging dan naar de andere kamer en haalde correct de juiste objecten waar om was gevraagd. Rico had dus geen menselijke aanwijzingen kunnen gebruiken om het juiste object te vinden en moest dus een begrip hebben dat de menselijke woorden verwezen naar de objecten. Na deze eerste tien objecten, werd de procedure herhaald met tien andere objecten en zo door. Uiteindelijk bleek Rico in staat tot het begrijpen van meer dan 200 menselijke woorden voor speelgoed, woorden als Banane, BigMac, Weihnachtsmann, Hund, Kamel en Zitrone. Susanne Baus, Het onderzoek werd in 2004 in Science gepubliceerd en Rico werd beroemd als de hond die honderden menselijke woorden begrijpt.

De kampioen: Chaser

Het onderzoek met Rico inspireerde twee psychologen, John Pilley en Allison Reid van het Wofford College in South Carolina (VS), om te onderzoeken waar de bovengrens ligt bij honden: Hoeveel woorden zou een hond kunnen leren als je deze intensieve training zou geven? Pilley was inmiddels met pensioen, schafte een vrouwelijke border collie aan die hij Chaser noemde en vanaf 5 maanden oud kreeg Chaser drie jaar lang dagelijks 4 tot 5 uur training in het leren van woorden. Net als de vrouw die Rico woorden had geleerd, liet ook Pilley een object zien, zei “Dit is een …” en herhaalde dat meerdere malen per dag tot Chaser het object op correcte wijze kwam brengen. Het intensieve trainen wisselde Pilley constant af door veel aandacht en spel met Chaser. Bij de uiteindelijke test van Chaser werd ook weer voorkomen dat er onbewuste menselijke aanwijzingen werden gegeven, doordat de objecten in een andere kamer lagen. Chaser kon uiteindelijk maar liefst 1.022 verschillende woorden voor allerlei soorten speelgoed begrijpen! Allerlei pluche beesten en poppen in allerlei soorten en maten, ballen en frisbees en verschillende soorten plastic speelgoed. Ook werd Chaser de categorie woorden “ball” en “frisbee” geleerd. In het onderstaande filmpje kun je zien hoe Chaser eerst speelgoedobjecten op basis van de naam wordt gevraagd te apporteren, waarna ze gevraagd wordt om elke keer alleen een bal te brengen.

Finding objects on the basis of a common noun called ball [ENG]

Honden kunnen dus honderden woorden uit onze menselijke taal begrijpen. Uit taalonderzoek met grote mensapen weten we ook dat chimpansees en bonobo’s honderden woorden of symbolen voor allerlei objecten en acties kunnen begrijpen. We zijn dus niet de enigen op aarde die kunnen begrijpen dat een object een naam kan hebben. Kent U ook een dier dat veel van onze woorden lijkt te snappen? Neem dan contact met mij op, want daar zou ik dan een goed onderzoek naar willen doen.

Instituut voor Dieren in Filosofie en Wetenschap

Als psycholoog en filosoof houd ik mij al lang bezig met de discussie over de intelligentie, het bewustzijn en de emoties van dieren. Met mijn Instituut voor Dieren in Filosofie en Wetenschap geef ik voorlichting en educatie over wat er vanuit de wetenschap bekend wordt over het gevoelsleven en de emoties van dieren en over het mentale leven, het denken en de intelligentie van dieren. In september en oktober organiseer ik Dierlijke Lezingdagen in Drenthe en Amsterdam over deze onderwerpen. Bekijk het blog van mijn instituut voor meer informatie.

©PiepVandaag.nl Esteban Rivas, psycholoog en filosoof, eigenaar Instituut voor Dieren in Filosofie en Wetenschap